سنگ کلیه

 

شاید شما هم شنیده باشید که مرد هفتاد ساله ای به خاطر سنگ مجاری ادراری به اتاق عمل بیمارستان رفت و با 48 سنگ که از مثانه او خارج شد، از اتاق عمل بیرون آمد. البته در خبرها چیزی از جنس سنگ ها و تجزیه شیمیایی آنها نیامده بود و فقط ذکر شده بود که این سنگ ها بین یک تا 2/5 سانتی متر قطر داشته اند.

این همه سنگ، آدم را یاد سنگریزه های کنار دریا می اندازد که ناخودآگاه وسوسه اش می کنند تا موقع قدم زدن در ساحل، یکی یکی آنها را بردارد و در شکل و اندازه شان دقیق شود. سنگ های مجاری ادراری – از کلیه گرفته تا حالب و مثانه و سایر ضمائم آن – می توانند به همین اندازه متنوع و جالب باشند؛ صد البته نه برای کسی که آنها را در بدنش حمل می کند و هراز گاهی باید با حمله درد تیرکشنده اش دست و پنجه نرم کند.

بعضـی از سنگ ها که مجـاری ادراری را مسدود می کنند و باعث بندآمـدن ادرار و درد و سوزش می شوند، گرد هستند؛ مثل سنگ های کلسیمی که ممکن است از اگزالات یا فسفات کلسیم درست شده باشند. اینها شایع ترین سنگ های مجاری ادراری هستند و گردی بعضی از آنها درست شبیه سنگ هایی است که در اثر جریان آب، لبه های صاف پیدا کرده اند. البته همه سنگ های کلسیمی این شکل گرد و مدور را ندارند و برخی از آنها ممکن است هنوز همان حالت دندانه دار خود را حفظ کرده باشند.

در نقطه مقابل، سنگ هایی هستند که در اثر رسوب در منطقه لگنچه کلیه ها ساخته می شوند. لگنچه، جایی از کلیه است که چند مجرای جمع کننده ادراری که از قسمت غشای کلیه منشأ گرفته اند، محتوای ادراری خود را در آن تخلیه می کنند؛ درســت مثل رودخانه هایـی که به یـک دریاچــه می ریزند. رسوب بعضی یون های ادرار در این منطقه باعث می شود سنگ هایی به شـکل چند شاخه درست شود. به این نوع سنگ ها اصطلاحـاً «شاخ گوزنی» گفته می شود.

 سنگ های عفونی

سنگ های شاخ گوزنی می توانند جنس های مختلفی داشته باشند. یک نوع آنها که برخلاف انواع دیگر سنگ ها در خانم ها بیشتر از آقایان شایع است، سنگی اســت ناشــی از عفونــت، میکروب هایــی که اوره می سازند، سبب قرار گرفتن چند یون یعنی آمونیوم، منیزیم وفسفات در کنار هم می شوند و آنها را در لگنچه رسوب می دهند.

این نوع سنگ ها که «استرووایت» نام دارند، مصرف آب زیاد و ادرار بیشتر باعث دفعشان نمی شود (برخلاف بقیه سنگ ها) و با وجودی که علتشان عفونی است، با مصرف آنتی بیوتیک هم درمان نمی شوند و تنها راه خلاصی از آنها جراحی است. روش های مختلفی برای جراحی و خارج کردن این سنگ ها وجود دارد که مناسب ترین آنها در این مورد خاص، سنگ شکنی از راه پوست است.

سنگ های شاخ گوزنی می توانند یک جنس دیگر نیز داشته باشند؛ ماده ای به نام سیستئین. نوعی بیماری ژنیک وجود دارد که تنها علامتش همین دفع سیستئین و ساخته شدن سنگ های سیستئینی است. این سنگ ها زیر میکروسکوپ قوی، کریستال های شش وجهی زیبای تشکیل دهنده شان را به نمایش می گذارند.

سنگ در بدن چه شکلی دیده می شود؟

اگر از ظاهر سنگ ها خارج از بدن بگذریم و بخواهیم آنها را وقتی هنوز در داخل بدن و در مجاری ادراری مان حضور دارند تماشا کنیم، باز هم تفاوت هایی را بین آنها می بینیم.

یکی از ساده ترین راه ها برای مشاهده سنگی که در بدن و در مسیر ادرار است، عکس رادیولوژی معمولی است که با استفاده از اشعه ایکس گرفته می شود. در این عکس ها، هر سنگ با نما وجلوه خاصی دیده می شود و این برای تشخیص نوع آن، کمک کننده است.اکثر سنگ ها نمی توانند اشعه ایکس را از خود عبور بدهند، بنابراین عکس شان در رادیولوژی به شکل سایـه و«کدورت» می افتد.

سنگ های سیستئینی سایه شان کمرنگ تر از بقیه سنــگ هاست، به طوری که رادیولوژیست ها به نمای این نوع سنگ ها نمای شیشه مات می گویند. بقیه سنگ ها سایه تقریباً مشابهی دارند. اما در این میان، سنگ هایی هستند که می توانند اشعه ایکس را از خود عبور بدهند وبه همین خاطر عکسشان به جای این که به شکل سایه باشد، به شکل یک منطقه شفاف و روشن تر از بقیه بافت ها از آب درمی آید؛ مثل استخوان ها که در عکس رادیـــولوژی نسبت به عضــلات شفاف تر دیــده می شوند.

 اگر در عکس، چنین نقاط شفافی دیده شود و پای تشخیص سنگ وسط بیاید ، به احتمال قوی سنگ اسید اوریکی است. این سنگ ها اکثراً در مردان دیده می شود و معمولاً در زمینه یک بیماری مثل نقرس به وجود می آید.

شاید فکر کنید کسی که اسیداوریک خونش بالا باشد، از این نوع سنگ ها در ادرارش پیدا می شود که البته بعضی اوقات همین طور هم هست، اما بیشتر بیماران با وجود اسید اوریک خون طبیعی، دچار این نوع سنگ ها شده اند. می توان حدس زد که آقای هفتاد ساله مورد بحث، احتمالاً از این نوع سنگ ها داشته باشد.

البته فقط با آنالیز دقیق ترکیبات سنگ در آزمایشگاه می توان به تشخیص نهایی و قطعی رسید، اما نکته مهم آن است که سنــگ های مثانه که باز هم اغلب در آقایان دیده می شوند، معمولاً از جنس اسیداوریک و اورات آمونیوم هستند.

در مرحله بعد، ممکن است سنگ هایی از جنس اگزالات کلسیم در مثانه بوجود آید. آقایانی که دچار سنگ های مثانه می شوند، به احتمال قوی، یک مشکل زمینه ای دارند. غیر از نقرس، مشکل دیگری که در مثانه سنگ می سازد و شیوع بالایی هم دارد، بیماری هیپرپلازی خوش خیم پروستات است که در سنین بالا اتفاق می افتد. این بیماری باعث راکد شدن جریان ادرار می شود و به ایــن ترتیـب، یون هـای موجـود در آن را رسوب می دهد (مثل وقتی که مقداری ماسه را در یک لیوان آب بریزید و هم بزنید. تا وقتی آب به هم زده می شــود ماســه ها هم داخــل آن حرکــت می کنند، اما به محـض آن که هـم زدن قطــع شود و آب ساکن بایســتد، ماسه ها کف لیوان جمع می شوند).

 نکته دیگری که در این مورد خاص وجود دارد آن است که سنگ های مثانه معمولاً به صورت منفرد دیده می شود و فقط در 25 درصد موارد، سنگ های متعدد در کنار هم در مثانه قرار می گیرند. بنابراین، زمانی که 48 تا سنگ با هم در یک مثانه جمع شده باشد، بازموضوع را بیشتر قابل توجه می کند.

خطرهای سنگی

همان طور که حتماً تا حالا متوجه شده اید، انواع و اقسام گوناگونی از سنگ ها ممکن است راه عبور ادرار را ببندند و باعث درد شدید شوند. علاوه بر درد، تغییر مسیر ادرار نیز اتفاق می افتد؛ یعنی به جای این که از کلیه به سمت پیشابراه حرکت کند، چون راهش بسته شده است، به طرف کلیه پس زده می شود و در آن جمع می شود. اگر به این مشکل زود رسیدگی نشود، کلیه غرق شده در ادرار به تدریج از کار می افتد و کار دستمان می دهد. این نشان می دهد مشکل سنگ ها به اندازه کافی جدی است و باید برای درمان به موقع آن چاره ای یافت. با توجه به تنوع شکل و جنس سنگ ها می شود حدس زد که علت ساخته شدن هر کدام، با دیگری فرق دارد و چون علت متفاوت است، درمان های متفاوتی برای هرکدام وجود دارد. این که چه درمانی- اعم از درمان های دارویی یا درمان های جراحی- برای ازبین بردن سنگ انتخاب شود، به علت تشکیل آن برمی گردد. اما به عنوان یک اصل کلی همه می دانیم که نوشیدن مایعات بیشتر، حتی تا 12 لیوان آب در شبانه روز- طوری که مجبور شویم شب ها هم برای رفتن به دستشویی بیدار شویم – مفید است، چرا که باعث رقیق شدن ادرار و کم شدن خطر تشکیل سنگ در افراد مستعد می شود.

عوامل سنگ ساز

اگر با این حرف ها نگران شده اید که نکند شما هم صاحب سنگ های ریز و درشت باشید، با بعضی از مهمترین عواملی که باعث می شود احتمال سنگ سازی در مجاری ادراری فردی بیشتر از بقیه باشد، آشنا شوید:

1- دفع کریستال در ادرار: البته بعضی کریستال ها مثل کریستال های سیستئین یا استرووایت، به هر مقدار که در ادرار باشند، غیرطبیعی اند و حضور انها در ادرار نوعی دفع سنگ محسوب می شود. در مورد بقیه مثل فسفات یا اگزالات، احتمال تشکیل سنگ با دیدن آن در ادرار قوت می گیرد.

2- نوع زندگی ای که معمولاً در شهرهای صنعتی رواج دارد، مثل رژیم غذایی پرچربی، مصرف پروتئین حیوانی و قند زیاد و فیبر و پروتئین گیاهی کمتر و همین طور مصرف زیاد سدیم (نمک طعام) و تحرک کم هم از عوامل خطرسنگ سازی محسوب می شود.

3- آب و هوای گرم باعث زیاد شدن عرق و دفع بیشتر آب بدن می شود. به این ترتیب، غلظت ادرار بیشتر می شود و احتمال رسوب یون های موجود در آن بالا می رود.

4- سابقه فامیلی مثبت: آنها که در اقوام درجه یک خود کسی را دارند که سنگ داشته، به احتمال بیشتری دچار این مشکل می شوند.

5- مصرف برخی داروها مثل انواعی از داروهای ضد فشارخون هم در دراز مدت ممکن است سبب تشکیل برخی سنگ ها شود.