مدیریت امضاء- 12
ادامه از شماره 68
– چنانچه شما مجبور باشید یك مولكول كوچك را مورد آزمایش و سنجش قرار دهید، دیگر تكنیك آگلوتیناسیون یك مرحله‌ای جوابگو نیست. راستی مولكول‌های كوچك تك اپی‌توپی را در ایمونولوژی چه می‌نامیم؟
– شما بفرمائید.
– هاپتن.
هر مولكول كوچكی كه به دلیل كوچكی ابعادش، اصطلاحاً در داخل پاراتوپ یك آنتیبادی گم شود یا لااقل نتواند در بین دو مولكول آنتیبادی پل بزند، هاپتن نام دارد. این یكی از تعاریف هاپتن است. حالا می‌توانید چند هاپتن را نام ببرید كه در آزمایشگاه با آنها سروكار داریم؟
– DNP یا دی‌نیتروفنل.
– هاپتنی را اسم ببرید كه به طور روزمره در آزمایشگاه‌ها با آن سروكار داشته باشیم.
– خود شما مثال بزنید.
– مرفین یك هاپتن است. كدئین هم همینطور. اینها از نظر ساختمانی آنقدر كوچكند كه به تنهایی قادر نیستند سیستم ایمنی را برای تولید آنتیبادی تحریك كنند، اما اگر آنتیبادی ضد آنها را به طریقی تولید كنیم می‌توانند با آن آنتیبادی وارد واكنش شوند، ولی این واكنش فقط در حد اتصال به یكی از بازوهای آنتیبادی است و همچنان كه گفتم قادر نیستند بین دو آنتیبادی مجاور هم، پل بزنند.
– توضیحات شما چه ارتباطی به بحث اخیر ما داشت؟ من ارتباط موضوعی آن را فراموش كردم. ببخشید.
– می‌خواستم بگویم كه اگر قرار باشد در آزمایشگاه به كمك روش‌های لاتكس یك هاپتن را اندازه بگیرند، روش‌های آگلوتیناسیون مستقیم به كار نمی‌آیند چون آنالیت‌های كوچك قابل ”ساندویچی شدن” نیستند ولی …
– … ولی با روش آگلوتیناسیون غیرمستقیم یا دو مرحله‌ای می‌توان آنها را سنجید.
– درست است … و اگر روش آگلوتیناسیون غیرمستقیم برای هاپتن در دسترس نبود، چاره كار استفاده از تست‌های نواری یا ایمونوكروماتوگرافی است!
– عجب! یعنی تست‌های نواری اینجا هم به كار می‌آیند؟
– بلی. اینجا هم به كار می‌آیند.
– پس به همین دلیل است كه تست‌های نواری علیرغم ممنوعیت كاربردشان، اجازه مصرف در آزمایشگاه‌های تشخیص اعتیاد و تست مرفین را دارند.
– شاید اینطور باشد. ولی دلایل دیگری هم دارد. مثل سهولت كاربرد؛ زمان جوابدهی كوتاه و قیمت مناسب.
– آقای دكتر محمدی؛ با این همه تعریف و تمجیدهایی كه شما از تست‌های نواری می‌كنید، ما شك می‌كنیم كه شاید از واردكنندگان این كیت‌ها باشید یا …
– … یا با یكی از شركت‌های پخش شریك هستم و از طریق مجله شما تبلیغ می‌كنم!
– نخیر. منظورم این است كه آدم شك می‌كند با این همه خوبی‌های تست‌های نواری، چرا استفاده از آنها ممنوع است؟ تستی كه برخلاف روش‌های آگلوتیناسیون، نه تنها پروزون و پست‌زون ندارد بلكه برای سنجش هاپتن‌ها نیز مناسب است، چرا مورد استفاده قرار نگیرد؟ در حالی كه كاربرد كیت‌های آگلوتیناسیون آزاد است و مجاز است، ولی جواب اشتباه هم دارند. واقعاً چه توضیحی برای آن وجود دارد؟
– چون ما قبلاً در این مورد صحبت كرده‌ایم اجازه بدهید رشته بحث پاره نشود و من چند مطلب را قبل از آن كه فراموش شوند عرض كنم.
اولاً هاپتن‌های مورد سنجش در آزمایشگاه‌ها بیش از آن چند عددی كه در حد تست مرفین و در آزمایشگاه تشخیص عدم اعتیاد دیده میشود، وجود دارند. اصولاً هورمون‌های كوچكی كه مشتق از كلسترول هستند، همگی هاپتن محسوب میشوند مثل تستوسترون و پروژسترون و كورتیزول و آلدوسترون و استروژن‌ها اعم از استریول و استرادیول و غیره. حتی ویتامین D3 نیز یك هاپتن محسوب میشود.
– پس نتیجه می‌گیریم كه همه اینها را می‌توان به راحتی با تست‌های راپید نواری …
– منظورم این نبود. مثال‌های دیگری هم وجود دارد. مثلاً هورمون‌های مشتق از اسید‌آمینه‌ها نیز به دلیل كوچكی ابعادشان، هاپتن محسوب میشوند و بالفرض می‌توانیم از T3 و T4 نام ببریم.
– آقای دكتر؛ در حال حاضر برای T3و T4 از روش‌های الایزا و رادیوایمونواسی و اخیراً كمی‌لومینسانس استفاده میشود و اینها روش‌های جاافتاده‌ای شده‌اند، ولی آیا قبلاً به روش نواری انجام می‌شده‌اند؟
– اینطور تصور نكنید كه برای همه روش‌های آزمایشگاهی یك مسیر تكاملی مرحله به مرحله و یك سیر تطور وجود دارد كه در آن، الزاماً روشی قبل از روش دیگر یا در رتبه نازلتری نسبت به دیگری قرار می‌گیرد یا مثلاً دو روش ساده و پیشرفته به عنوان مادر و فرزند هم محسوب میشوند؛ خیر.
هر روش آزمایشگاهی دارای خصوصیاتی است كه روش دیگر فاقد آن است و به همین دلیل براساس نیاز ممكن است شما از روش ظاهراً قدیمی برای سنجش ماده‌ای استفاده كنید كه به خوبی از عهده نیاز شما برآید، ولی روش‌های جدیدتر و پیچیده‌تر فاقد آن هستند. مثلاً روش نفلومتری یك روش جدید و نسبتاً پیچیده محسوب میشود، ولی عمدتاً از خطرات پدیده زون رنج می‌برد و معمولاً خطای اندازه‌گیری در غلظت بالای آنالیت وجود دارد مگر آن كه با تدابیر خاصی، تغییراتی در متدولوژی معمولی واكنش نفلومتری به وجود آورند (كه عملاً رایج هم نیست) در حالی كه مطابق عرایض قبلی‌ام، همان مشكل در روش‌های ساده‌تری مثل ممانعت از آگلوتیناسیون دیده نمی‌شود …
– … یا حتی در روش‌های نواری!
– بله. واقعاً.
همین روش نفلومتری معمولاً برای اندازه گیری هاپتن‌ها جواب خوبی نمی‌دهد …
– … با آن همه كبكبه و دبدبه‌اش!
– … و لذاست كه می‌بینیم كیت‌های رایج و آنالیت‌های معمول آن، مولكول‌های پروتئینی هستند مثل C3 و C4 و ترانسفرین و سرولوپلاسمین و آلبومین و هاپتوگلوبین و ایمونوگلوبولین‌ها و CRP و غیره و معمولاً اثری از مولكول‌های كوچك در این فهرست نمی‌بینید.
– … در حالی كه تست‌های نواری برای مولكول‌های كوچك هاپتنی استفاده میشوند.
– برای غیرهاپتنی‌ها نیز استفاده میشوند مثل تروپونین كه یك آنتی‌ژن درشت پروتئینی محسوب میشود.
– درست است. یا حتی برای hCG و HBsAg.
راستی برای تست‌های عفونی دیگر و تست‌های تیروئیدی كه آمار بالایی در آزمایشگاه دارند و خیلی پردرخواست هستند چطور؟
– از من نخواهید كه غیرقانونی صحبت كنم. روش نفلومتری در كنار معایبی كه برشمردیم، این خصوصیت را دارد كه كمیت‌پذیر است و غلظت آنالیت را دقیقاً برای شما مشخص می‌كند. در حالی كه روش آگلوتیناسیون این خصوصیت را ندارد.
– سؤال من فقط این بود كه آیا برای تست‌های هورمونی مثل T3 و T4 و TSH نیز تست نواری داریم؟
– ممكن است وجود داشته باشد، ولی باید به توانایی آن و كاربردش توجه كنید كه آیا نیاز شما را رفع می‌كند؟ آیا به خواسته‌های شما جواب می‌دهد؟
احتمالاً در بعضی كشورها از تست نواری TSH به عنوان یك تست غربالگری هیپوتیروئیدی نوزادی استفاده میشود.
– ظاهراً تست‌های نواری در ایران برای آزمایش‌های غربالگری مجوز مصرف دارند و ممنوع نیستند.
– اطلاع دقیقی ندارم. منتها از نظر علمی اگر در موقعیت‌های خاص كه احتیاج به حساسیت سنجشی بالایی نیست و غلظت یك آنالیت از حد معینی در نمونه افراد فراتر برود، استفاده از روش‌های ساده و غیرپیچیده (مثل روش‌های آگلوتیناسیون و حتی روش‌های ایمونوكروماتوگرافی) مبنای منطقی پیدا می‌كند و به همین دلیل تست‌های نواری LH نیز در زمره تست‌های نواری مقبول جای خود را در دنیا باز كرده است.
– اینها چه تست‌هایی هستند؟
– در جاهایی كه كاربرد آنها مجاز باشد، استفاده از تست نواری LH نشان می‌دهد كه آیا مقدار LH از حد معینی در خون یا در ادرار بالاتر رفته است یا خیر. در حقیقت اوج‌گیری LH یا LH surge در حوالی روز 14 یعنی در میانه سیكل ماهانه دیده میشود و انتظار می‌رود كه در سایر ایام، مقدار آن پایین‌تر باشد. بنابراین برای ارزیابی بیمارانی كه دچار بی‌نظمی قاعدگی هستند یا برای ارزیابی علل نازایی مراجعه كرده‌اند مفید است. به بیان ساده تر، تست LH برای بررسی كاركرد صحیح و دوره‌ای جنبه‌هایی از محور هیپوتالاموس- هیپوفیز- تخمدان است و برای اطمینان از اوولاسیون مفید است هر چند ممكن است اوولاسیون رخ ندهد و فقط هورمون بالا برود و سیكل unovulatory بشود، ولی همین بالا رفتن یك باره هورمون نشانه امیدواركننده‌ای از تخمك‌گذاری تلقی میشود و چون روش ساده و ارزانی است كه می‌تواند پیش‌قراول تست‌های هورمونی پیچیده شود و قبل از تست‌های متعدد و گرانی مثل تست‌های موسوم به پنچ‌قلو (شامل TSH, FSH, LH، پرولاكتین و تستوسترون) انجام شود و حتی می‌توان آن را در چند روز پیاپی انجام داد و اگر لازم باشد در ماه‌های بعد هم آن را تكرار كرد از اینرو جای خود را در ارزیابی‌های نازایی باز كرده و بعضی متخصصین زنان علاقه عجیبی به آن پیدا كرده‌اند چرا كه برای تشخیص زمان مناسب برای IUI یا تخمك‌برداری در IVF،روش كارگشایی است و همینطور برای توصیه به زوج‌های كم بارور به عنوان یك روش دم دستی در تعیین مناسب‌ترین زمان باروری، منحصر به فرد است.
ادامه دارد.
