نقش آزمایشگاه ها در تشخیص به موقع بیماری سل

 کاری از گروه علمی آزمایشگاه ظریفی-اسامی به ترتیب حروف الفبا: عزیزاله رضائی،  دکتر نگین رضائی، دکترغلامحسن شایسته اعلم، فرخنده ضیا ظریفی، مصطفی قلمی نوبر.

 مقدمه و هدف

خوشبختانه در کشور ما در سال‌های اخیر، تعداد آزمایشگاه‌ها در زمینه فعالیت تشخیص آزمایشگاهی بیماری سل افزایش یافته است. این مشارکت رو به رشد در تشخیص و کنترل بیماری سل که یک مشکل جدی جهانی است، بسیار امیدوارکننده می‌باشد. آنچه که باید در این باره مورد تأکید قرار گیرد، انتخاب روش‌های مناسب و اجرای دقیق وصحیح آن‌ها برای تشخیص آزمایشگاهی بیماری سل می‌باشد.

استفاده از روش‌های رایج اسمیر و کشت که مورد توجه سازمان بهداشت جهانی (WHO) است، چنانچه با اجرای کامل استانداردها و برنامه‌های کنترل کیفی همراه باشد می‌تواند میزان حساسیت آزمایش مستقیم (اسمیر) را افزایش دهد تا نتایج کاملا” مطلوبی حاصل گردد. با توجه به اهداف اعلام شده، در طی یک سال (سال 1388) از میان انواع نمونه‌های مختلف بیماران مشكوك به سل ارجاع شده به آزمایشگاه ظریفی، در 19 نوع مختلف از نمونه‌ها با انجام آزمایش‌های روتین (اسمیر و كشت) بر روی آن‌ها، باسیل‌های اسید فست مشاهده و گزارش گردیده است.

 نمونه‌هایی‌که درآنها باسیل‌های اسید فست یافت شده، عبارتند از:

 خلط، مایع شستشوی برونش، شیره معده، مایع پلور، بیوپسی پلور، مایع مفصلی، بیوپسی مفصل، ترشح واژن، بیوپسی بیضه، مایع پریكارد، بیوپسی كبد، بیوپسی غدد لنفاوی كشاله ران، بیوپسی مهره، بیوپسی مغز استخوان، بیوپسی برونش، ترشحات لوله تراشه، ترشحات زخم، ادرار و خون قاعدگی

نتایج

از میان 3615 بیمار، (2882) بیمار مشکوک به سل ریوی و 733 بیمار مشکوک به سل خارج ریوی با مجموع 4951 نمونه مشکوک به سل، پس از انجام آزمایش‌های اسمیر و كشت بر روی آنها، در تعداد 310 نمونه بیمار(6/8%) باسیل‌های اسید فست، مشاهده و گزارش گردیدند.

•     بیماران اسید فست مثبت ریوی، 280 بیمار (7/9%) و بیماران اسید فست مثبت خارج ریوی، 30 بیمار (4%) تشخیص داده شدند.

•     مبتلایان مؤنث 52% و مذكر 48% موارد مثبت را تشكیل داده‌اند.

•     از 310 بیمار شناسائی شده با نمونه‌های اسید فست مثبت، تعداد 252 بیمار (81%) در مرحله نخست با انجام آزمایش مستقیم (اسمیر) بر روی نمونه‌هایشان در حداقل زمان ممكن (2 روزه) تشخیص داده شدند. ضمن اینكه در تكمیل تشخیص آزمایشگاهی، 58  بیمار (19%) از بیمارانی که آزمایش مستقیم نمونه‌های آن‌ها از نظر وجود باسیل‌های اسید فست منفی بوده‌اند نیز با انجام آزمایش كشت، تشخیص و شناسایی شدند.

جدول زیر درصد مثبت اسمیر و کشت نمونه‌های بیماران را نسبت به کل بیماران اسید فست مثبت و نیز نسبت به کل بیماران مشکوک به سل نشان می‌دهد.

positive cases / total case	positive cases /TB cases	positive cases	Culture	smear
7%	81%	252	+/-	+
%7.3	%85	264	+	+/-
1.6%	19%	58	+	–
%1.3	%15	46	–	+

513 بیمار درخواست انجام آزمایش‌های اسمیر و کشت بر روی یک نمونه خلط را داشتند که پس از انجام آزمایش‌ها، 31 بیمار(6%) اسید فست مثبت تشخیص داده شدند.

همچنین تعداد 527 بیمار نیز درخواست آزمایش بر روی سه نمونه خلط را داشتند که پس از انجام آزمایش‌ها، 65 بیمار (12/3%)  از آنها اسید فست مثبت تشخیص داده شدند.

•       بالاترین سن بیمار اسید فست مثبت، 95 سال و پائین‌ترین آن 2 سال داشته‌اند.

نتیجه‌گیری

1-  81% از بیماران با نمــونه‌های اسید فست مثبت، با انجـام آزمایش مستقیم (اسمیر) به روش رنگ‌آمیزی زیل ـ نلسون بر روی نمونه‌های آن‌ها در مدت زمان 2 روز، شناسائی شدند.

2-  نتایج آزمایش‌های انجام شده بر روی نمونه‌های خلط 2 و3 نوبته برای یک بیمار درمقایسه با یک نمونه خلط برای یک بیمار، نشان می‌دهد که احتمال تشخیص آزمایشگاهی سل با 2 یا 3 نمونه خلط برای یک بیمار، 2/05 برابر بیشتر از یك نمونه خلط بوده است.  

3 –  نتایج آزمایش‌های به دست آمده حاکی از این است که درصد مثبت  نتایج آزمایش‌ها، با 2 یا 3 نمونه خلط برای یک بیمـــــار، تقـــــــریبـــاً برابر یا کمی بیشتر از درصـــــــــد مثبت نتایج بیمــــــاران با نمونهBronchoalveolar Lavage (BAL) بوده است.

4 –  میزان حساسیت آزمون مستقیم بدست آمده با روش رنگ آمیزی زیل ـ نلسون، 78% بوده که در مقایسه با میزان حساسیت آزمون مستقیم اعلام شده در کتب مرجع پزشکی 60% – 40% ، بسیار امیدوار‌کننده می‌باشد.

5 –  با افزایش میزان حساسیت آزمایش مستقیم به روش زیل ـ نلسون، می‌توان به تشخیص و درمان به موقع بیماران مشکوک به سل کمک نموده و بدین وسیله از انتشار و پیشرفت بیماری جلوگیری نمود.

توضیح: میکروب سل، جزء گروه باسیل‌های اسید فست مثبت می‌باشد که باعث بیماری عفونی سل می‌گردد.