مایع مغزی- نخاعی (CSF)

 مایع مغزی – نخاعی 

مایع مغزی – نخاعی ( به انگلیسی ( cerebrospinal fluid‏، مایعی شفاف و بدون رنگ و دارای وزن مخصوص برابر ۱٫۰۰۷ می‌باشد که از شبکهٔ کوروئید بطن‌ها یا ونتریکول‌های مغزی تولید شده و در اطراف مغز و نخاع از طریق سیستم بطنی به گردش در می‌آید. چهار بطن در مغز وجود دارد: بطن‌های چپ و راست جانبی و بطن‌های سوم و چهارم.

 

دو بطن جانبی از راه سوراخ بین بطنی یا سوراخ مونرو (Monro foramen) به داخل بطن سوم باز می‌شوند. بطن‌های سوم و چهارم نیز از طریق مجرای سیلویوس (Aqueduct of Sylvius) به هم راه پیدا می‌کنند. سپس CSF از طریق سوراخ لوشکا(Luschka)  و سوراخ ماژندی(Magendie)  به داخل فضای عنکبوتیه به گردش در می‌آید. جذب مایع مغزی – نخاعی به داخل جریان خون در سینوس ساژیتال فوقانی از طریق پرزهای عنکبوتیه (arachnoid villi) روی می‌دهد. زمانی که فشار CSFبزرگتر از فشار وریدی باشد، CSF به درون جریان خون وارد خواهد شد. با این حال پرزهای عنکبوتیه به صورت دریچه‌های یک طرفه عمل می‌کنند. در صورتی که فشارCSF کمتر از فشار وریدی باشد، پرزهای عنکبوتیه اجازه نخواهند داد خون درون سیستم بطنی عبور کند، بنابراین CSFاز طریق بطن‌ها به گردش در می‌آید.

مایع مغزی – نخاعی در شبکه کوروئید بطن‌های جانبی، سوم و چهارم تولید می‌گردد. سیستم بطنی و فضای ساب آراکنوئید تقریبا حاوی ۱۲۵ تا ۱۵۰ میلی لیتر از این مایع می‌باشند، در حالیکه ۱۵ تا ۲۵ میلی لیتر از مایع مغزی – نخاعی در هر بطن جانبی قرار گرفته‌ است. گردش CSFاز بطن‌های جانبی شروع شده، از طریق سوراخ مونرو وارد بطن سوم و از راه سلویوس به بطن چهارم و سپس از راه دو سوراخ لوشکا و ماژندی وارد فضای ساب آراکنوئید می‌شود، پس از آن CSF از طریق سینوس‌های وریدی توسط پرزهای آراکنوئید به درون سیاهرگ‌ها باز می‌گردد. بدین ترتیب مقدار ترشح CSF روزانه حدود سه برابر گنجایش فضای ساب آراکنوئید و بطن‌های مغزی است.

ترکیب مایع مغزی – نخاعی مشابه دیگر مایعات خارج سلولی (همچون پلاسمای خون( می‌باشد، اما غلظت اجزای تشکیل دهنده در این مایعات با یکدیگر متفاوت است. حجم کل حفرهٔ اشغال شده توسط مغز و نخاع حدود ۱۷۰۰ میلی لیتر است؛ حدود ۱۵۰میلی لیتر از این حجم در اشغال مایع مغزی – نخاعی و بقیه در اشغال مغز و نخاع است. این مایع در بطن‌های مغز و سیسترن‌های پیرامون مغز و فضای زیر آراکنوئید اطراف مغز و نخاع یافت می‌شود. تمام این حفرات باهم مرتبط هستند و فشار مایع به طور حیرت انگیزی ثابت نگه داشته می‌شود.

 

یکی از اعمال اصلی مایع مغزی – نخاعی، نقش آن به عنوان بالشتکی نرم برای مغز در بستر سفت جمجمه می‌باشد. جرم مخصوص مغز و مایع مغزی – نخاعی تقریبا با هم برابر است (تنها حدود ۴ درصد تفاوت)، به طوری که مغز به آسانی در مایع شناور است. بنابراین اعمال هرگونه ضربه به سر(در صورتی که خیلی شدید نباشد( باعث حرکت همزمان کل مغز به همراه جمجمه می‌شود و هیچ قسمت از مغز بر اثر ضربه دچار تغییر شکل لحظه‌ای نمی‌گردد.

گزارش‌های آزمایشگاهی مربوط به تجزیه مایع مغزی – نخاعی، معمولا ارائه دهندهٔ اطلاعاتی در زمینهٔ رنگ، وزن مخصوص (۱٫۰۰۷ در حالت طبیعی)، شمارش پروتئین‌ها، شمارش گلبول‌های سفید، گلوکز و الکترولیت‌های دیگر هستند. به علاوه مایع مغزی – نخاعی ممکن است از نظر وجود ایمونوگلوبین‌ها و یا لاکتات نیز آزمایش شود. مایع مغزی – نخاعی نرمال حاوی تعداد کمی گلبول سفید است و هیچ گلبول قرمزی در آن وجود ندارد.

مایع مغزی – نخاعی حدود ۱۵۰ میلی لیتر درون بطن‌ها، سیسترن‌ها و فضای زیر عنکبوتیه اطراف مغز و نخاع را پر می‌کند. این مایع پیوسته در حال گردش و جریان بوده و تقریبا” ۵۰۰ میلی لیتر از این مایع روزانه تولید می‌گردد .بیشتر آن مستقیما” از رگ‌های خونی شبکهٔ کوروئید ترشح شده با اینحال حدود یک سوم آن از عروق نرم شامه و سطوح اپندیمال بطن‌ها و غشاهای عنکبوتیه ترشح می‌گردد. سطوح اپندیمال اشاره به غشای اپی تلیال نازک پوشانندهٔ مغز و کانال نخاعی دارد.

سیستم عصبی مرکزی در درون مایع مغزی – نخاعی قرار گرفته که این مایع هم به عنوان ضربه گیر سیستم عصبی مرکزی را در مقابل ضربات مکانیکی حفظ می‌کند و هم برای فعالیت‌های متابولیکی آن ضروری است. حجم این مایع که از رگهای خونی بافت مغز منشا می‌گیرد بین ۱۵۰ – ۸۰ میلی لیتر متغیر است. عدم باز جذب این مایع و تجمع آن در بطن‌های مغزی منجر به شرایطی به نام هیدروسفالی می گردد که می تواند باعث آسیب پارانشیم مغز گردد.

مایع مغزی – نخاعی تقریبا حاوی ۰.۳ درصد پروتئین‌های پلاسما، یا حدود ۱۵ تا 40 mg/dl می‌باشد که بستگی به محل نمونه گیری دارد. فشار CSFدر نوزادان در محدودهٔ ۸۰ تا ۱۰۰ میلی متر آب (۷۸۰-۹۸۰ پاسکال یا ۴٫۴-۷٫۳ میلی متر جیوه) و در کودکان و افراد بزرگسال زیر ۲۰۰ میلی متر آب (۱٫۹۴ پاسکال ( می‌باشد و بیشترین تغییرات را در هنگام عطسه زدن یا فشردگی داخلی وریدهای ژوگولار (jugular veins) در گردن دارا است. تولید کلی مایع مغزی – نخاعی حدود ۴۰۰-۵۰۰ میلی لیتر(حدود ۰.۳۶ میلی لیتر در دقیقه) در روز می‌باشد. تفاوت‌های کمی در توزیع شمار پروتئین‌ها در CSFوجود دارد. به طور کلی، پروتئین‌های گلبولی و آلبومین کمتری در CSFبطنی در مقایسه با مایع لومبار یا سیسترنی وجود دارند.